Η Ελληνική Επανάσταση, ένα εγχείρημα των νέων
Μια επανάσταση θέλει νιάτα, ενθουσιασμό, τόλμη και όνειρο. Νέοι άνθρωποι ξεκίνησαν και την Ελληνική Επανάσταση, που ξέσπασε το 1821, σε μια εποχή μεγάλων δημοκρατικών επαναστάσεων σε όλο τον κόσμο των τότε αυτοκρατοριών και βασιλείων (Αμερικανική Επανάσταση, 1774, Γαλλική Επανάσταση, 1789). Νέοι άνθρωποι ήταν οι ιδρυτές και τα μέλη της Φιλικής Εταιρίας, της μυστικής συνομωτικής οργάνωσης που έθεσε ως στόχο να ξεσηκώσει τους Έλληνες εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Νέοι άνθρωποι πρωταγωνίστησαν στην έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης την άνοιξη του 1821, με στόχο, όπως τον διατύπωσαν στην πρώτη Εθνοσυνέλευση στην Επίδαυρο (1822), τόσο την πολιτική ανεξαρτησία της Ελλάδας όσο και την αυτοκυβέρνησή της με βάση ένα δημοκρατικό σύνταγμα.
Νέοι και μεγαλύτεροι επαναστάτες και επαναστάτριες
Και οι μεγαλύτεροι σε ηλικία συμμετείχαν βέβαια στην Επανάσταση, αναλαμβάνοντας ηγετικούς ρόλους: ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, ένας παλιός κλέφτης και ένοπλος στην Πελοπόννησο, που ανέλαβε με επιτυχία την ηγεσία των επαναστατών, ήταν 51 ετών το 1821, και για αυτό τον αποκαλούσαν «Γέρο του Μοριά». Αλλά στο καμίνι του αγώνα η πλειοψηφία ήταν νεότεροι, αγόρια, αλλά και κορίτσια. Η Ευανθία Καΐρη, για παράδειγμα, η μικρότερη αδελφή του φιλόσοφου και αγωνιστή Θεόφιλου Καΐρη από την Άνδρο, ο οποίος τη βοήθησε να σπουδάσει, ήταν 22 ετών το 1821· το 1825 υπέγραψε μαζί με άλλες 11 γυναίκες μια επιστολή που ζητούσε από τις Ευρωπαίες και Αμερικανίδες φιλελληνίδες να στηρίξουν την Ελληνική Επανάσταση.
Τα σαράντα κύματα μιας επανάστασης
Η Ελληνική Επανάσταση πέρασε από σαράντα κύματα: νίκες και ηρωικά κατορθώματα, όπως στα Βασιλικά (1821), όπου οι επαναστάτες της Στερεάς Ελλάδας σταμάτησαν τη μεγάλη στρατιά του Μπεχράμ Πασά, ή στα Δερβενάκια (1822), όπου οι επαναστάτες της Πελοποννήσου σταμάτησαν τη μεγάλη στρατιά του Μαχμούτ Πασά Δράμαλη, αλλά και ήττες και καταστροφές, όπως στις Κυδωνίες (Αϊβαλί) στα παράλια της Μικράς Ασίας και στα Ψαρά, που κάηκαν από τους Οθωμανούς (1821 και 1824), ή στη Χίο (1822), όπου «έγιναν χίλια δυο φρικτά πράγματα» σε μια μεγάλη σφαγή από τους Οθωμανούς, που συγκλόνισε την Ευρώπη, προκαλώντας την οργή όλων των προοδευτικών ανθρώπων εκείνης της εποχής.
Ο Γάλλος ζωγράφος Ευγένιος Ντελακρουά ζωγράφισε μάλιστα το 1824 έναν διάσημο πίνακα με θέμα τη σφαγή της Χίου. Στο Μεσολόγγι γράφτηκε η πιο ηρωική σελίδα της Ελληνικής Επανάστασης, όταν μετά από μεγάλη πολιορκία οι πολιορκημένοι Έλληνες και Ελληνίδες αποφάσισαν να κάνουν ηρωική έξοδο από την πόλη (1826), με σκοπό να πεθάνουν ή να ξεφύγουν. Ο Διονύσιος Σολωμός τους ονόμασε αργότερα σε ένα διάσημο ποίημά του Ελεύθερους Πολιορκημένους.
Παρά τις ήττες, οι επαναστάτες άντεξαν
Μετά την κατάληψη του Μεσολογγίου (1826) και την Ακρόπολης της Αθήνας (1827), η Ελληνική Επανάσταση σχεδόν έσβησε στον χάρτη, αλλά όχι στις καρδιές των επαναστατών, που άντεξαν χάρη στην επιμονή τους, παρά τις ήττες. Σε μια κρίσιμη συγκυρία, στις 26 Αυγούστου 1827, στο μεγάλο λιμάνι του Ναβαρίνου στην Πελοπόννησο, ο συμμαχικός στόλος των χριστιανικών δυνάμεων της Ευρώπης, Αγγλίας, Γαλλίας και Ρωσίας, καταβύθισε τον οθωμανικό και αιγυπτιακό στόλο, υποχρεώνοντας τον Ιμπραήμ Πασά της Αιγύπτου να αποχωρήσει.
Έτσι, έσωσε ουσιαστικά την επαναστατημένη Ελλάδα, επικεφαλής της οποίας είχε εκλεγεί τότε ο Ιωάννης Καποδίστριας, έμπειρος πολιτικός και διπλωμάτης με καταγωγή από την Κέρκυρα και σταδιοδρομία στην αυλή της Ρωσίας: ο Καποδίστριας έφτασε στην Αίγινα στις 8 Ιανουαρίου 1828, όπου «όλος ο λαός από κάθε κοινωνική τάξη, άνδρες, γυναίκες και μικρά παιδιά … περίμεναν να δουν τον άνθρωπο που, όπως πίστευαν, ήταν προορισμένος να σώσει την Ελλάδα».
Η ανεξαρτησία της Ελλάδας αναγνωρίστηκε από όλες τις χώρες με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου, το 1830, αλλά δεν περιέκλειε στα σύνορά της συνολικά τις επαναστατημένες περιοχές. Η Ελλάδα το 1830 ήταν μικρή: έφτανε από την Πελοπόννησο έως τη Λαμία και τον Αμβρακικό Κόλπο, με τα νησιά των Κυκλάδων και των Σποράδων μόνο. Η Κρήτη, που είχε επίσης συμμετάσχει στην Επανάσταση, έμεινε κάτω από αιγυπτιακή διοίκηση. Η Ελλάδα του 1830 ήταν μικρή, αλλά μια νέα χώρα, που δημιουργήθηκε χάρη σε μια νέα διαδικασία στην οποία συμμετείχαν νέοι, την επανάσταση.
Η Φιλική Εταιρεία, μια συνομωτική επαναστατική οργάνωση των νέων
Η Φιλική Εταιρεία ήταν μια συνομωτική επαναστατική οργάνωση που έθεσε ως στόχο να προετοιμάσει και να ξεκινήσει έναν απελευθερωτικό πόλεμο των Ελλήνων μέσα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, χωρίς την υπαγωγή σε σχέδια ξένων δυνάμεων. Η Εταιρεία ιδρύθηκε κρυφά το καλοκαίρι του 1814 στην Οδησσό της νότιας Ρωσίας από νέους εμπόρους, όχι πολύ πλούσιους και επιτυχημένους, που δεν είχαν πολλά να χάσουν.
Τα επόμενα χρόνια οι μυημένοι Φιλικοί μετέφεραν την έδρα της οργάνωσης στην Κωνσταντινούπολη, την πρωτεύουσα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, οργανώνοντας κρυφά περίπου 700 Έλληνες μέχρι τα μέσα του 1820, χωρίς να πάρει χαμπάρι ο σουλτάνος. Στις παραμονές της Επανάστασης η Εταιρεία είχε 2-3.000 μέλη. Στις 12 Απριλίου 1820 την ηγεσία της Εταιρείας ανέλαβε ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, που καταγόταν από μια πλούσια οικογένεια της Κωνσταντινούπολης που είχε εξοριστεί στη Ρωσία. Ήταν τότε 28 ετών.
Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης κήρυξε την Ελληνική Επανάσταση στις 24 Φεβρουαρίου 1821 στο Ιάσιο της Μολδαβίας, με την έκδοση της προκήρυξης «Μάχου Υπέρ Πίστεως και Πατρίδος». Τον Υψηλάντη ακολουθούσαν στο Ιάσιο νέοι εθελοντές που οργανώθηκαν στον Ιερό Λόχο, οι λεγόμενοι Μαυροφόροι, επειδή φορούσαν μαύρες στολές. Το κίνημα του Αλέξανδρου Υψηλάντη και οι Ιερολοχίτες του, εντούτοις, δεν κατόρθωσαν να επιτύχουν τους στόχους τους στη σημερινή Ρουμανία, και πολλοί σκοτώθηκαν από τις στρατιές των Οθωμανών που στάλθηκαν εναντίον τους. Εντούτοις, το επαναστατικό κάλεσμα ρίζωσε νοτιότερα στην ελληνική χερσόνησο.
1821, η Επανάσταση ξεσπά
Τον Μάρτιο του 1821, ο Μοριάς, «η Πελοπόννησος όλη υπόκωφα εσείετο», δηλαδή γινόταν ένας «κρυφός» σεισμός, σύμφωνα με τον Φωτάκο, τον αγωνιστή και υπασπιστή του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη Φώτιο Χρυσανθόπουλο. Το μυστικό της Φιλικής Εταιρείας για τον ξεσηκωμό είχε διαδοθεί και όταν έφτασε η είδηση για την κήρυξη της Ελληνικής Επανάστασης με ένα γράμμα του Αλέξανδρου Υψηλάντη, η Πελοπόννησος σήκωσε τα λάβαρα της επανάστασης. Ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης θυμόταν αργότερα ότι άνδρες, γυναίκες και παιδιά έψαλλαν στις εκκλησίες και προσεύχονταν για αυτούς που θα έμπαιναν στο καμίνι της επανάστασης, χορεύοντας στους δρόμους.
Οι γυναίκες ετοίμαζαν βλήματα, τα κορίτσια στολισμένα τραγουδούσαν και κεντούσαν σημαίες, τα αγόρια γυμνάζονταν στα όπλα, τα παιδιά και οι ηλικιωμένοι προετοίμασαν τσαρούχια και παξιμάδια και άλλα εφόδια για τον πόλεμο που ξεκινούσε. Σχεδόν ταυτόχρονα πήραν τα όπλα και οι Ρουμελιώτες, στη Στερεά Ελλάδα, με επικεφαλής τους οπλαρχηγούς, που είχαν παλαιότερα το καθήκον να τηρούν την τάξη στα χωριά και τις πόλεις. Μεταξύ αυτών ήταν ο Αθανάσιος Διάκος, που συνελήφθη αγωνιζόμενος στη γέφυρα της Αλαμάνας έξω από τη Λαμία και εκτελέστηκε με άγριο τρόπο.
Μόλις ξεσηκώθηκε η ηπειρωτική Ελλάδα, η φλόγα της επανάστασης απλώθηκε και στα νησιά, με πρωταγωνιστές εκείνα που είχαν εμπορικά πλοία που τα μετέτρεψαν σε πολεμικά, στις Σπέτσες, την Ύδρα και τα Ψαρά: «Όσοι έχετε καράβια μικρά και μεγάλα αρματώσετέ τα και ενωθήτε με τον ελληνικόν στόλον… μη δειλιάσετε, απόγονοι του Μιλτιάδου και Θεμιστοκλέους· μη φανείτε ανάξιοι της ελευθερίας σας. Ο πόλεμος γίνεται για την πίστιν και την πατρίδα»! Το 1821 ξεσηκώθηκαν επίσης στην Κρήτη, στη Θεσσαλία και στη Μακεδονία…
Πρώτο έτος της ανεξαρτησίας
Τις τελευταίες μέρες του Δεκεμβρίου του 1821, αφού η Επανάσταση είχε ριζώσει στην Πελοπόννησο με την άλωση της Τριπολιτσάς, συγκεντρώθηκαν στο χωριό Πιάδα (σήμερα η Νέα Επίδαυρος), αντιπρόσωποι από όλα τα επαναστατημένα μέρη, οι λεγόμενοι «παραστάτες», με στόχο να φτιάξουν μια επαναστατική κυβέρνηση: η συγκέντρωση αυτή ήταν η Α΄ Εθνοσυνέλευση. Για πολλές μέρες οι «παραστάτες» συζητούσαν μεταξύ τους, διαφωνούσαν, αλλά και συμφωνούσαν, σε ένα κείμενο που ονομάστηκε «Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας», καθώς και σε ένα άλλο που ονομάστηκε «Προσωρινό Πολίτευμα της Ελλάδος» (Σύνταγμα της Επιδαύρου).
Με τα δύο αυτά κείμενα οι επαναστάτες δήλωσαν σε όλο τον κόσμο ότι είχαν όνομα, ήταν Έλληνες, και αγωνίζονταν για να ελευθερωθούν από την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Σύμφωνα με το Σύνταγμα της Επιδαύρου οι Έλληνες θα ήταν όμοιοι απέναντι στους νόμους και η διοίκηση θα προστάτευε τους πολίτες του κράτους για να είναι ασφαλείς, να έχουν τις περιουσίες τους και την αξιοπρέπειά τους. Από την Α΄ Εθνοσυνέλευση εξελέγη η πρώτη κυβέρνηση της Ελλάδας, οι πρώτοι υπουργοί και το πρώτο σώμα βουλευτών.
Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, ο Γέρος του Μοριά
Ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης είχε μεγαλώσει μέσα στα όπλα στην Πελοπόννησο και έγινε κλέφτης, καταδιώχθηκε μάλιστα για τη δράση του από μουσουλμάνους και χριστιανούς το 1806 και διέφυγε στη Ζάκυνθο, όπου πρόσφερε τις υπηρεσίες του στους Άγγλους. Εκεί μυήθηκε στην Φιλική Εταιρεία. Το 1821 με ελάχιστους συντρόφους του πέρασε κρυφά από τη Ζάκυνθο στη Μάνη: μαζί με τους Μανιάτες κατέλαβε στις 23 Μαρτίου 1821 την Καλαμάτα.
Χάρη στην στρατιωτική του εμπειρία, πρωταγωνίστησε στον Πόλεμο της Ανεξαρτησίας και σε κρίσιμες μάχες, όπως στην Άλωση της Τριπολιτσάς και στα Δερβενάκια, όπου «τζάκισε», όπως έγραψε ο ίδιος, τον στρατηγό Μαχμούτ Πασά Δράμαλη που είχε σταλεί για να καταστείλει την Επανάσταση. Ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης πολεμούσε με την τακτική του «κλεφτοπόλεμου» που γνώριζε, αντιμετωπίζοντας τις στρατιές των Οθωμανών με επιθέσεις από τα βουνά και όχι σε κανονικές μάχες. Έδινε θάρρος στους στρατιώτες του πριν από τη μάχη με τραγούδια και είχε βροντερή φωνή, που την αναγνώριζαν αμέσως όλοι παίρνοντας διαταγές στη μάχη.
Μεσολόγγι, οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι
Στο Μεσολόγγι γράφτηκε η πιο ηρωική σελίδα της Ελληνικής Επανάστασης: την επαναστατημένη πόλη πολιορκούσαν το 1821 από στεριά και θάλασσα ο Μεχμέτ Ρεσίτ Πασάς (Κιουταχής) και ο Ιμπραήμ Πασάς, ο γιος του Μεχμέτ Αλή Πασά της Αιγύπτου, που είχε σταλεί για να καταστείλει την Επανάσταση στην Κρήτη και την Πελοπόννησο. Οι πολιορκημένοι δεν είχαν να φάνε. Στις 4 Απριλίου οι Οθωμανοί στρατηγοί τους έστειλαν μήνυμα να παραδοθούν, αλλά οι πολιορκημένοι αρνήθηκαν με υπερηφάνεια.
Στη συνέχεια αποφάσισαν την Έξοδο, να ορμήσουν δηλαδή έξω από τα τείχη με τα σπαθιά στα χέρια και ή να πεθάνουν ή να ξεφύγουν. Κατά την Έξοδο, την Κυριακή των Βαΐων, οι νεκροί ήταν πολλοί και όσοι γλίτωσαν συνελήφθησαν και πουλήθηκαν ως σκλάβοι. Η θυσία τους όμως έκανε το Μεσολόγγι σύμβολο της Ελληνικής Επανάστασης. Παρά την ήττα, το μήνυμα ήταν ξεκάθαρο: οι επαναστάτες δεν παραδίδονταν αν δεν πετύχαιναν το στόχο της ανεξαρτησίας.
Η Ναυμαχία του Ναβαρίνου
Το 1827, μετά την Έξοδο του Μεσολογγίου και την κατάληψη και της Ακρόπολης της Αθήνας από τον Κιουταχή, η Ελληνική Επανάσταση βρισκόταν σε πολύ δύσκολη θέση. Εντούτοις, ο αγώνας των Ελλήνων είχε δημιουργήσει μεγάλο κύμα συμπαράστασης μεταξύ των προοδευτικών κατοίκων της Δυτικής Ευρώπης και της Αμερικής, πολλοί από τους οποίους έγιναν Φιλέλληνες, και ορισμένοι μάλιστα έφτασαν ως εθελοντές για να πολεμήσουν στην Ελληνική Επανάσταση.
Οι κυβερνήσεις επίσης, μετέβαλλαν τη διπλωματική τους στάση. Στις 6 Ιουλίου 1827 υπογράφτηκε στο Λονδίνο από την Αγγλία, τη Γαλλία και τη Ρωσία, ένα αγγλικό σχέδιο που ζητούσε να γίνει ανακωχή μεταξύ Οθωμανών και Ελλήνων. Σε περίπτωση που τα δύο μέρη δεν δέχονταν την ανακωχή, οι τρεις Μεγάλες Δυνάμεις θα την επέβαλαν με τους στόλους τους, όπως και έκαναν, στις 8 Οκτωβρίου 1827, μπαίνοντας με τους στόλους τους στο μεγάλο λιμάνι του Ναβαρίνου στην Πελοπόννησο και καταβυθίζοντας τον οθωμανικό και αιγυπτιακό στόλο. Στη συνέχεια, εξανάγκασαν τα οθωμανικά και αιγυπτιακά στρατεύματα να φύγουν από την κεντρική και νότια Ελλάδα.
Η ανεξαρτησία της Ελλάδας
Η πλήρης ανεξαρτησία της Ελλάδας αναγνωρίστηκε από όλες τις χώρες το 1830, με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου. Κυβερνήτης της επαναστατημένης Ελλάδας ήταν τότε ο Ιωάννης Καποδίστριας, έμπειρος διπλωμάτης, που αγωνίστηκε για να αναγνωριστεί διεθνώς ως ανεξάρτητο κράτος. Η Ελλάδα έφτανε από την Πελοπόννησο ως τη Λαμία και τον Αμβρακικό Κόλπο. Περιλάμβανε επίσης τα νησιά των Κυκλάδων και των Σποράδων. Τα Ιόνια Νησιά παρέμεναν σε αγγλική κυριαρχία. Η Θεσσαλία, η Μακεδονία και η Θράκη, καθώς και τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου και τα Δωδεκάνησα παρέμεναν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Η Κρήτη παρέμεινε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία κάτω από αιγυπτιακή διοίκηση.
Ενδεικτική βιβλιογραφία
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΒ΄, Η Ελληνική Επανάσταση και η ίδρυση του Ελληνικού Κράτους (1821-1832), Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1975.
Βασίλης Παναγιωτόπουλος (επιμ.), Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τ. Γ΄, Η Ελληνική Επανάσταση 1821-1832, , Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003.
Βασίλης Παναγιωτόπουλος(επιμ.), Οι Ιδρυτές της Νεότερης Ελλάδας, Τα Νέα, Ιστορική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2010.
Μάρω Βασιλειάδου, επιστημ. επιμ. Ηλίας Κολοβός, 1821: ένα εικονογραφημένο ταξίδι προς την ελευθερία, Διόπτρα, Αθήνα 2021.